خاطرات مونس الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه

به کوشش: سیروس سعدوندیان

بخشی از مقدمه:
از جمله منابع اصیل تاریخ دویست ساله اخیر ایران، کمترین تعداد، بی هیچ تردید، به تاریخ اجتماعی و فرهنگی راجع است؛ و از این شمار نیز معدود آثاری کمتر از شمار انگشتان، به شرح و تفصیل آداب، سنن و باورهای مردمی. ماحصل این کمبود آنکه، کم و بیش می دانیم که طی دو قرن اخیر بر مردم این دیار چه رفته است و چه سان گذشته است؛ اما بسیار بسیار کم می دانیم که چگونه زاده اند، چه سان زیسته و به چه حال از این دیار رفته اند؛ و فی مابین زادن و مردن را چگونه گذرانیده به چه چیزها باور داشته یا دل مشغول بوده اند. و این نقیصه خاصه آن گاه بیشتر و بیشتر بارز مینماید که در شتاب حوادث تاریخی دویست ساله به مناسبتهایی که در این وجیزه مجال شماردنشان نیست، آن باورها و دلبستگیها بس زود و در طیفی بسیار وسیع رنگ باخته و امروزه روز آن چنان دگرگون گشته است که تشخیص استحاله سنن دیر سال دیگر به سادگی میسور نیست. از شمار آن منابع محدود که اشارت رفت، یکی هم خاطرات مونس الدوله، ندیمه و یار انیس الدوله سوگلی حرم ناصرالدین شاه است؛ خاطراتی که سال ها پس از سقوط قاجاریه، در ایام تسنه ایشان، در شرح میسوط باورها و آداب و ستن سکنه دارالخلافه تهران تدوین یافته است.
در سنه ۱۳۴۵ هجری خورشیدی به مناسبتی در مجله زن روز آن روزگار، مقالاتی مسلسل طی چهار شماره در مورد زندگی زنان در عصر قاجاریه به طبع رسید. انتشار این مقالات خانم مونس الدوله را بر آن داشت تا خاطرات خود را
محض اطلاع معاصرین از کم و کیف گذران زنان در زمان قجر بیان دارد. آن خاطرات به طور مسلسل در همان مطبوعه به چاپ رسید و در نهایت نیز به مقالاتی منتهی شد که خاص تشریح وضعیت زنان در عصر مشروطه بود. قسمت اخیر البته کمتر تازه بود و در اکثر موارد تکرار گفته های پیشین به مناسبت زمانه درج و انتشار این سلسله مقالات نیز پاره ای شعارهای باب طبع روز، خاصه در مذمت وضعیت زنان در سنوات پیشین، یا توسط نویسنده و یا گردانندگان آن جریده، در جای جای اثر افزوده گشت که در نگاه نخست نیز این شعارها الصافی مینماید؛ و به هر روی همین ها نیز حاکی از محتوای فمینیسم دولتی اواسط عصر پهلوی است، و در همین رهگذر مفید و کارآمد.
از زمان طبع و انتشار اثر بی بدیل خانم مونس الدوله، کم و بیش تمامی نویسندگانی که به تاریخ باورهای عامیانه در این دیار پرداخته اند، یکی از ستونهای اصلی اثر خویش را بر این اثر نهاده اند؛ از آن جمله است اثر گرانقدر استاد محمود کتیرایی در بیان باورهای مردم تهران: «از خشت تا خشت». اهمیت اثر خانم مونس الدوله و عدم طبع و انتشار آن به صورت کتاب، بر آنم داشت که قسمت اعظم آن مقالات را به یک جای گرد آورده و بدین صورت که فراروی دارید به طبع سپارد. شماری از مقالات به مناسبت هایی که مجال پرداختن بدان در این مختصر نیست، به ناچار از دایره شمول اثر حاضر به کنار گذارده شد. لهذا آنچه خواهید خواند، گزیده گفتارهای خانم مونس الدوله است و حاوی قسمت اعظم آنها...